هنر فرش و گلیم بافی از جمله هنر‌های بسیار دیرین در ایران است. گلیم از جمله صنایع دستی است که طرفداران بسیاری در کشور ما دارد و حتی ببسیاری از توریست‌ها را به خود جذب می‌کند. دلیل این محبوبیت تنوع جنس، طرح و رنگ‌های انواع گلیم است که در کشور ما از شمال تا جنوب و از شرق تا غرب انواع مختلفی دارد. خوب است بدانید که گلیم‌ها حتی در نوع بافت و گره‌ها هم با هم تفاوت دارند. گلیم‌ها نوعی فرش یا قالی بدون پرز است. غالباً جنس تار‌ها از پنبه یا پشم و حتی گاهی ابریشم است و پود آن پشم، کرک و همچنین ابریشم است. ممکن است در بافت گلیم تنها از یک جنس برای تار و پود استفاده می‌شود و همچنین ممکن است جنس هر کدام متفاوت باشد. این موضوع بستگی به نوع گلیمی دارد که بافته می‌شود. جالب است بدانید که گلیم تنها در کشور ایران بافته نمی‌شود و بخش بزرگی از فلات ایران سابقه‌ای طولانی در هنر گلیم بافی دارند. برای مثال در کشور افغانستان مانند ایران با نام گلیم شناخته می شود. در اوکراین با نام گیلیم، در منطقه قفقاز با نام بداس و در کشور‌های عربی با نام لیاط و همچنین در شرق اروپا با نام چیلیم در ترکیه با نام کیلیم، انواع گلیم را بافته و می شناسند.
تاریخچه دقیقی از گلیم بافی در دسترس نیست ولی به نظر می‌رسد زمانی که انسان‌ها توانستند برخی حیوانات مانند بز و گوسفند را اهلی کرده و پرورش دهند و از پشم و موی آن‌ها استفاده می‌کردند. بعد از این دوره بود که بشر توانست پشم و موی حیوانات را به کمک ریسندگی به نخ تبدیل کند و زیر‌انداز‌های ساده ببافد. با اینکه می‌توان این روند را حدس زد ولی مشخص نیست که اولین بار چه زمانی و در چه منطقه‌ای گلیم‌های ابتدایی بافته شدند. با این حال بر اساس وسایل باقی‌مانده از زمان باستان، قدمت گلیم ها و وسایل آن را بیش از ۸ هزار سال می‌دانند. دستگاه‌های بافت گلیم به شیوه‌ای که در ایران می‌شناسیم به چهار نوع تقسیم می‌شوند:
- گلیم ساده باف: این گلیم ها یک الگوری ساده و یکنواخت دارند و پشت و روی گلیم شبیه به هم می‌باشد.
- جاجیم باف: مشخصه اصلی در جاجیم ها این است که تار‌های رنگی دارند و همین باعث می‌شود که در نقش و طرح بوجود آمده روی جاجیم تأثیر داشته باشند.
- گلیم چرخی باف: در این نوع گلیم، پود‌های اضافی روی هم قرار می‌گیرند و نتیجه کار گلیمی محکم و ضخیم است که پشت و روی آن متفاوت است.
- گلیم سوزنی: برای بافت گلیم سوزنی نیاز به دستگاه مخصوص آن است که دارای یک کجو و به نوعی شبیه دستگاه بافت گلیم ساده است. در بافت گلیم سوزنی، پود‌های اضافی در پشت گلیم آزاد باقی می‌مانند. هنر گلیم بافی سوزنی بیشتر در بین عشایر رواج دارد.
در این مطلب می‌خواهیم به طور تخصصی درباره گلیم‌های سوزنی در دسترس مخاطبان قرار دهیم.
گاهی از گلیم‌های سوزنی با عنوان ورنی هم یاد می شود. عنوان دیگری که گلیم های سوزنی را با آن می شناسند، سوماک است. برخی از گلیم های سوزنی در منطقه ارسباران توسط زنان عشایر بافته می‌شوند که بدون نقشه و به صورت ذهنی طرح‌های این نوع گلیم را بوجود می‌آورند. می‌توان گفت گلیم‌های سوزنی شبیه فرش هستند با این تفاوت که بدون پرز بوده و از نظر وزنی، سبک‌تر هستند. گلیم سوزنی که توسط عشایر بافته می‌شوند به این شکل هستند که نخ خامه به دور نخ های تار، پیچیده می‌شود. در گلیم‌های معمولی، طرح و نقشه توسط پود‌ها شکل می‌گیرد ولی در گلیم سوزنی، ایجاد طرح توسط پود‌گذاری انجام می‌شود و نخ‌های تار و پود به صورت کامل پوشیده می‌شود. پود‌ها به صورت منقطع به تار‌ها گره نمی‌خورند بلکه به حالت پیچشی دور تار بوده و حالت غیر مقطع دارند. گلیم های سوزنی تنها به عنوان زیر‌انداز به کار می‌روند و با این طرح بافت، خورجین یا رختخواب پیچ هم بافته می شوند. زیر انداز‌هایی که به روش سوزنی بافته می‌شوند معمولاً در سایز‌های ۱ متر در ۱/۳ متر و یا ۱ متر در ۱/۵ متر و بر روی دار‌های عمودی بافته می‌شوند.
نقش و طرح های کلی گلیم های سوزنی شامل ۳ رکن اصلی است که عبارتند از حاشیه، ترنج و متن. معمولاً نقش اصلی گلیم‌های سوزنی، حیوانات هستند و همان‌طور که گفتیم توسط زنان عشایر به صورت ذهنی و بدون نقشه بافته می‌شوند. نقش‌های حیوانات غالباً شامل گوز، آهو، پرندگان، گرگ و ... است که به صورت انتزاعی و با اشکال هندسی پرداخته شده اند. احتمالاً خاستگاه گلیم های سوزنی منطقه‌های اطراف ارس و به‌خصوص قره باغ است. این نوع گلیم‌ها بعد از منطقه ارس به تدریج در دشت مغان هم رواج پیدا کردند. حتی هنوز هم در مناطقی که نام بردیم افراد بسیاری به حرفه بافندگی گلیم سوزنی مسلط هستند و از این راه امرار معاش می‌کنند. بنابراین متوجه شدیم که خاستگاه گلیم‌های سوزنی شمال غرب ایران است و در این مناطق نام گلیم های سوزنی، ورنی می‌باشد، انواع دیگر گلیم سوزنی که در مناطق دیگر ایران بافته می‌شود نام خاص خود را دارند. برای مثال در جنوب غرب نوعی گلیم سوزنی با نام رند بافته می‌شود، در جنوب شرق مانند کرمان و عشایر افشار، نام این گلیم‌های سوزنی شیریکی پیچ است.
آموزش گلیم سوزنی
گفتیم که گلیم‌های دستباف در‌واقع نوعی فرش بدون پرز هستند. در گذشته برای تولید نخ خامه از پشم استفاده می‌شده و امروزه برای تولید آن از پنبه یا الیاف مصنوعی استفاده می‌شود. ممکن است نخ خامه که برای بافت گلیم استفاده می‌شود ۳ یا ۵ لایه داشته باشد ولی هر چقدر تعداد لای نخ خامه کمتر باشد گلیمی که بافته می شود، با کیفیت‌تر خواهد بود. برای آموزش گلیم سوزنی، در حال حاضر در رشته قالیبافی و گلیم بافی، فنی و حرفه‌ای و همچنین آموزش و پرورش کلاس‌هایی دایر می‌باشند. برای آموزش گلیم سوزنی لازم است که بافت گلیم‌های ساده را از پیش یاد گرفته باشید و همچنین با توجه به کار استاد کار و با تمرین و نظارت او این کار را انجام دهید. اگر قدری در بافت گلیم‌های ساده مهارت پیدا کرده‌اید می‌توانید کتاب‌های مربوط به گلیم بافی را تهیه کرده یا ویدئو‌هایی را در اینترنت مشاهده کنید.
نقشه گلیم سوزنی
همان‌طور که گفتیم نقشه گلیم سوزنی شامل طرح‌های حیوانات است البته نقشه حرفه‌ای برای گلیم سوزن دوزی وجود ندارد و بافندگان این‌گونه گلیم‌ها بدون مراجعه به نقشه و به صورت ذهنی گلیم سوزنی را می‌بافند.
گلیم سوزنی سیرجان
تا این قسمت از مطلب مشخص شد که گلیم سوزنی چیست، به چه شکل بافته می شود، خاستگاه آن کدام منطقه است و در چه مناطقی امروزه بافته می‌شود. گفتیم که همچنان نوع خاصی از گلیم سوزنی در استان کرمان رواج دارد که به صورت عمده در شهرستان سیرجان بافته می شوند، این نوع گلیم سوزنی با نام شیریکی پیچ شناخته می شود. قدیمی‌ترین و با تجربه‌ترین فردی که گلیم سوزنی سیرجان را می‌بافد در حال حاضر ۱۱۰ سال سن دارد و از سن ۱۰ سالگی، شروع به بافت گلیم سوزنی کرده است. در حال حاضر گلیم سوزنی سیرجان با نام شیریکی پیج، در صنایع دستی، ثبت جهانی شده است. حالا این سؤال مطرح می‌شود که مواد اولیه و نخ ها و دستگاه‌هایی که برای بافت گلیم سوزنی سیرجان مورد استفاده قرار می‌گیرند چگونه هستند در قرون گذشته عشایر استان کرمان، پشم گوسفندان را می‌رستند و با رنگرزی طبیعی، چند رنگ مختلف برای نخ‌ها، تولید می‌کردند. گلیم سوزنی سیرجان کاملاً پشمی است و تار آن (در گویش محلی با نام شت) و پود آن از یک جنس می‌باشد. همچنین لازم به ذکر است که در منطقه سیرجان دو نوع گلیم به نام گلیم-قالی و گلیم سوزنی بافته می‌شود که عموما برای بافت گلیم قالی از پشم خالص استفاده می‌شود ولی برای بافت گلیم سوزنی از کرک گوسفندان استفاده می‌شود، برای همین طرح های گلیم سوزنی سیرجان ظریف هستند.
برای دار کردن گلیم، به یک دار نیاز است. دستگاه بافت گلیم سوزنی سیرجان یا همان شیریکی پیچ، یک دار افقی است همچنین برای بافت آن نیاز به کجو و هاف نیز هست. دار گلیم سوزنی سیرجان به صورت افقی است، زیرا دار‌های عموری تحمل فشار چله ها را ندارند. البته در گذشته، پایه‌های عمودی دار تا چند سانتی متر درون زمین کاشته می‌شدند تا قدرت تحمل چله گلیم سوزنی را داشته باشند. برای کوبیدن پود‌ها بر روی یکدیگر از گلیم شانه یا همان دفتین استفاده می‌شود. لازم به ذکر است که تیغ یا چاقوی قالیبافی، نقشی در بافتن گلیم سوزنی سیرجان ندارد و این موضوع به شکل بافت گلیم سوزنی مربوط است که قبلاً در همین مطلب به آن پرداختیم. گلیم سوزنی سیرجان برای توریست‌ها نیز جذابیت دارد و مهم‌ترین وارد کننده خارجی این نوع گلیم، کشور آلمان است. گلیم سوزنی سیرجان در قطعات کوچک آنقدر زیبا هستند که به عنوان تابلو به صورت قاب شده نیز به فروش می‌رسند.